Δημόσιος χώρος, ένα κοινόχρηστο αγαθό σε διαρκή απειλή

γράφει ο Θάνος Ματόπουλος *

Τι είναι στην ουσία ο δημόσιος χώρος και τι ρόλο έπαιξε ιστορικά στη διαμόρφωση των κοινωνιών;

Βασικό ερώτημα στο οποίο οφείλουμε να απαντήσουμε για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε γιατί διεκδικείται, γίνεται αντικείμενο καταχρηστικών χρήσεων και πρακτικών και καταπατάται διαχρονικά από συγκεκριμένους, οι οποίοι έχουν μία κοινή, βασικά πολιτικοοικονομική, θεώρηση και πρακτική του εύκολου κέρδους με το λιγότερο κόστος.

Είναι σημαντική η απάντηση στο ίδιο ερώτημα για να κατανοήσουμε, επίσης, γιατί δικαιούμαστε και οφείλουμε να προστατεύουμε και να διεκδικούμε την κοινοχρηστία των δημόσιων χώρων.

Ο δημόσιος χώρος αποτελεί σημαντικό στοιχείο του συνολικού αστικού τοπίου και του ορθολογικού αστικού σχεδιασμού. Ο αριθμός των δημόσιων χώρων και η ποιοτική και φιλική προς τους πολίτες διαμόρφωσή τους δίνει προστιθέμενη αξία και στην ιδιωτική περιουσία, σε κάθε περιοχή.

Διακρίνεται από τον ιδιωτικό χώρο γιατί ο πολίτης έχει ελεύθερη πρόσβαση σ’ αυτόν, ανεξάρτητα από φύλο, εθνικότητα, ηλικία και κοινωνικές-ταξικές διαφορές. Η ισότητα στην πρόσβαση είναι καθοριστικής σημασίας. Πέρα από τη χωρική διάσταση, συνδέεται ευθέως με τη δημοκρατική αρχή.

Στον δημόσιο χώρο εκδηλώνεται η ίδια η πολιτική κοινότητα, εδώ ασκούν στην ουσία οι πολίτες τα συνταγματικά τους δικαιώματα. Οι περιορισμοί που επιβάλλονται από το κράτος, αυθαίρετα και για προσχηματικούς λόγους, στο δικαίωμα πρόσβασης και χρήσης του δημόσιου χώρου, διαμορφώνουν και καθορίζουν την ποιότητα του δημοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύματος.

Στον δημόσιο χώρο αναπτύσσονται λειτουργίες της αναψυχής, πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες και οι πολίτες συναναστρεφόμενοι κοινωνικοποιούνται.

Από την Αγορά της πόλης και όλες τις δημόσιες διεργασίες (εκκλησία του δήμου κλπ) της κλασσικής αρχαιότητας και μετέπειτα στις πλατείες των πόλεων και χωριών όπου γίνονταν όλες οι παραδοσιακές κοινωνικές συναθροίσεις και πολιτιστικά δρώμενα και στη συνέχεια στις πλατείες των σύγχρονων πόλεων όπου οι πολίτες αλληλεπιδρούν, αναπτύσσουν δραστηριότητες ή απλά βρίσκουν την αναψυχή περιδιαβαίνοντας ελεύθερα, οι κοινόχρηστοι χώροι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική ζωή.

Παράλληλα, η λειτουργία του δημόσιου χώρου είναι πολύ σημαντική γιατί συντελεί ουσιαστικά στην εξυπηρέτηση της λειτουργικότητας των οικισμών και των πόλεων και εξασφαλίζει καλύτερους όρους διαβίωσης των κατοίκων.

Βασικό στοιχείο του δημόσιου χώρου είναι η κοινοχρηστία, και έτσι χαρακτηρίζεται και από το Σύνταγμα και του νόμους. Όλοι οι κοινόχρηστοι χώροι αποτελούν βασικό και πρωταρχικό στοιχείο κάθε πολεοδομικού σχεδιασμού και έτσι είναι αναγκαία η διαφύλαξη του χαρακτήρα τους και της ελεύθερης πρόσβασης σε αυτούς. Στη νομοθεσία ο δημόσιος χώρος περιλαμβάνει τα κοινόχρηστα ( Αστικός Κώδικας άρ.967- 968). «Πράγματα κοινής χρήσης (κοινόχρηστα) είναι ιδίως τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή, οι δρόμοι, οι πλατείες, οι γιαλοί, τα λιμάνια και οι όρμοι, οι όχθες πλεύσιμων ποταμών, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους».

Με τη διάταξη του άρ. 242 του Γ.Ο.Κ. η έννοια των κοινόχρηστων χώρων εξειδικεύεται «στους κάθε είδους δρόμους, πλατείες, άλση, και γενικά τους προοριζόμενους για κοινή χρήση ελεύθερους χώρους που καθορίζονται από το εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο του οικισμού ή έχουν τεθεί σε κοινή χρήση με οποιοδήποτε νόμιμο τρόπο».

Οδυνηρή πραγματικότητα αποτελεί όμως η ολοένα και αυξανόμενη κατάληψη από εμπορικές κυρίως χρήσεις σε όλους τους κεντρικούς κυρίως, δημοσίους κοινόχρηστους χώρους. Αναλυτικά:

Στις πλατείες , οι επιτρεπόμενες κατασκευές - διαμορφώσεις αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του προορισμού τους ως κοινοχρήστων και όχι στην εξυπηρέτηση των ιδιοκτητών καταστημάτων και οικιών.

Ένα από τα μεγάλα προβλήματα της διαχείρισης του δημόσιου χώρου είναι η τοποθέτηση τραπεζοκαθισμάτων, με τα οποία αναιρείται ο κοινόχρηστος χαρακτήρας και παρεμποδίζεται η πρόσβαση των πολιτών σε πλατείες, στοές και πεζοδρόμια κλπ. Η πρακτική της άδειας κατάληψης κοινοχρήστου χώρου για ανάπτυξη τραπεζοκαθισμάτων έχει ξεφύγει πέρα από κάθε λογική και η συνεχής ακόρεστη επέκτασή τους τείνει να καταλάβει το μεγαλύτερο ποσοστό κάθε κοινόχρηστου χώρου, στερώντας τον ουσιαστικό προορισμό του, την ελεύθερη χρήση από τους πολίτες.

Τα αστικά άλση και πάρκα εντός των πόλεων είναι επίσης δημόσιος κοινόχρηστος χώρος και αποτελούν, κατά παγία νομολογία, μέρος του φυσικού κεφαλαίου και εξομοιώνονται πλήρως με τα δασικά οικοσυστήματα, υπαγόμενα στην ιδιαίτερη προστασία που θεσπίζει το Σύνταγμα για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις. Επομένως η μέριμνα για την κοινοχρηστία και την προστασία τους είναι επιβεβλημένη από όλους μας. Η όποια παρέμβαση σε αυτά δεν πρέπει να αλλοιώνει το χαρακτήρα τους.

Οι παραλίες και οι ακτές είναι επίσης δημόσιος κοινόχρηστος χώρος και αγαθό. Αποτελούν δε μέρος του φυσικού κεφαλαίου, ευαίσθητα οικοσυστήματα και χρήζουν ιδιαίτερης προστασίας, κατά το Σύνταγμα και τους νόμους.

Οι παραλίες και οι ακτές καθώς και οι παράκτιες περιοχές που τις περιβάλουν είναι ένα σημείο όπου καταγράφεται επίσης η εύκολη πρακτική της εμπορευματοποίησης ( και κερδοφόρα για τους λίγους συγκεκριμένους που εμπλέκονται).

Με την αστικοποίηση και την ανάδειξη του θαλάσσιου περιβάλλοντος, σαν ένα βασικό στοιχείο αναψυχής του σύγχρονου πολίτη, καταγράφηκε από νωρίς το πρόβλημα της πρόσβασης προς τις ακτές, την οποία εμποδίζουν πολλές φορές οι περιφράξεις "ιδιοκτησιών" και εμπορικών χρήσεων, με συνέπεια να καταλύεται ο κοινόχρηστος χαρακτήρας του αιγιαλού και της παραλίας, αναιρώντας τον δημόσιο κοινόχρηστο και κοινωνικό χαρακτήρα τους και του δικαιώματος ελεύθερης πρόσβασης σ’αυτές. Η μέριμνα για την προστασία των παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων θυσιάζεται στον βωμό του πρόσκαιρου κέρδους των λίγων και σε βάρος του δικαιώματος των πολιτών για ελεύθερη και ισότιμη πρόσβαση.

Επομένως τα βασικά προβλήματα είναι:

Σε θεσμικό επίπεδο, απουσιάζει το αίσθημα της συνολικής ευθύνης από τη Διοίκηση. Επικρατούν σύγχυση αρμοδιοτήτων, συναρμοδιότητες, ανεπάρκεια των διοικητικών δομών. Κυριαρχεί διαχρονικά η έλλειψη και κακοδιαχείριση πόρων σε κεντρικό επίπεδο. Οι Ο.Τ.Α. από τη μεριά τους, με άλλοθι τη έλλειψη πόρων, καταστρατηγούν τον χαρακτήρα του δημόσιου χώρου σαν κοινόχρηστου αγαθού.

Η απουσία οργανωμένου σχεδιασμού και προγράμματος διαχείρισης των δημόσιων χώρων είναι έκδηλη. Βιώνουμε προβληματικές ή αποτυχημένες διαμορφώσεις πλατειών και αλσών. Απέναντι στα πετυχημένα παραδείγματα άλλων ευρωπαϊκών πόλεων, η Αττική έχει εγκαταλείψει το παραλιακό της μέτωπο στην απαξίωση και τον συνεχώς αυξανόμενο αποκλεισμό του. Η απουσία ορθολογικού σχεδιασμού συχνά υποδηλώνει ότι οι αποσπασματικές ρυθμίσεις που τελικά επιλέγονται, συνδέονται με ιδιωτικά συμφέροντα και δεν εξυπηρετούν τον πολίτη, λαμβάνονται δηλαδή περισσότερο υπόψη οι ομάδες συμφερόντων παρά το γενικό συμφέρον.

Μεγάλο πρόβλημα αποτελεί επίσης η αντιμετώπιση του δημόσιου χώρου εκ μέρους των πολιτών, με ιδιοκτησιακή - ατομικιστική αντίληψη. Αυτό καταδεικνύει την απουσία συλλογικής συνείδησης. Χαρακτηριστικό είναι το πώς συμπεριφερόμαστε σαν πολίτες (ευτυχώς όχι όλοι) στον δημόσιο χώρο. Όλοι έχουμε παρατηρήσει τη μετάπτωση του δημόσιου χώρου σε «ιδιωτικό», με την καταχρηστική συμπεριφορά οδηγών, εμπόρων, ιδιοκτητών αναψυκτηρίων-εστιατορίων αλλά και οικιστών.

Η μόνη περίπτωση δέσμευσης κοινόχρηστου χώρου που είναι ηθικά και κοινωνικά αποδεκτή, είναι η χρήση του και ο χαρακτηρισμός του για κοινωφελείς χρήσεις. Οι κοινωφελείς χρήσεις (σχολεία, νοσοκομεία κλπ) έχουν σαφώς άμεσα ευεργετικά πρακτικά οφέλη για όλους τους πολίτες. Δεν αποτελεί δίλημμα επομένως ο χαρακτηρισμός του δημόσιου χώρου σε κοινόχρηστο ή κοινωφελή εφόσον και οι δύο σκοποί έχουν εκ φύσεως και εξ΄ορισμού σκοπό την βελτίωση των συνθηκών ζωής όλων των πολιτών.

Για να καταλάβει κανείς πώς λειτουργεί μια κοινωνία, πρέπει να παρατηρήσει πώς η κοινωνία αυτή διαχειρίζεται τους δημόσιους χώρους της.

Στην Ελλάδα, ο δημόσιος χώρος πλήττεται από ένα έντονο συναίσθημα κοινωνικής απαξίωσης, που εκπορεύεται και προπαγανδίζεται από συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους οι οποίοι έχουν αναλάβει τον ρόλο κτηματομεσίτη της εκχώρησης του δημόσιου κοινόχρηστου χώρου. Ο απώτερος σκοπός τους είναι η πλήρης αποξένωση του πολίτη από τον δημόσιο κοινόχρηστο χώρο (αλλά και τα δημόσια αγαθά) και η μετατροπή του σε “πελάτη” εμπορικών χρήσεων, σε χώρο που στην πραγματικότητα του ανήκει. Ο τελικός σκοπός και η κατάληξη αυτής της πρακτικής είναι να καταστήσει τους πολίτες, έγκλειστους στις ιδιοκτησίες τους, σαν "ελεύθερους πολιορκημένους" και μακριά από τον φυσικό τους χώρο (ιστορικά και κοινωνικά) όπου θα είχαν τη δυνατότητα να ζυμωθούν κοινωνικά και θα διεκδικήσουν μαζικά λύσεις για το κοινό τους μέλλον.

Στην ουσία ο δημόσιος κοινόχρηστος χώρος είναι η "σκηνή" όπου εξελίσσεται το έργο της δημόσιας ζωής μας. Η αποξένωσή από αυτόν θα μας καταστήσει σταδιακά από πολίτες και κοινωνικά όντα σε ιδιώτες με αντικοινωνική συμπεριφορά και έντονα προβλήματα κοινωνικής συνύπαρξης.

Η επανοικειοποίηση επομένως του δημόσιου χώρου από τους πολίτες είναι επιβεβλημένη και θα καθορίσει θετικά τις μελλοντικές γενιές. Ας κατακλύσουμε με την παρουσία μας τον δημόσιο χώρο και ας συμβάλουμε στην προστασία του και την ποιοτική αναβάθμισή του, μετατρέποντάς τον από απλώς δημόσιο σε πραγματικά κοινό, κοινό τόπο για την συμπόρευσή μας στο αύριο, χωρίς αποκλεισμούς και κοινωνική ανισότητα.

* δημοτικός σύμβουλος Βάρης-Βούλας-Βουλιαγμένης
επικεφαλής της Ριζοσπαστικής Κίνησης Πολιτών