Κατερίνα Μάτσα: «Ο εξευτελισμός οδηγεί στις εξαρτήσεις»

Η Κατερίνα Μάτσα, έχει συνδέσει ως ψυχίατρος το όνομά της με το 18ΑΝΩ, τη μονάδα απεξάρτησης τοξικομανών

του Ψ.Ν.Α., καταθέτοντας ένα μεγάλο και πολύ σημαντικό έργο όλα τα χρόνια δραστηριοποίησής της σε αυτό τον τομέα και ειδικά τα τελευταία χρόνια  που η συγκεκριμένη μονάδα, όπως και γενικότερα η ψυχική υγεία είναι στην καρδιά των συνεπειών της κρίσης και των μέτρων εξυγίανσης.

Με σημαντικό συγγραφικό έργο και έντονη κοινωνική παρουσία, συναντηθήκαμε με αφορμή το πιο πρόσφατο βιβλίο της με τίτλο Ταπείνωση και Ντροπή: Γυναίκες Τοξικομανείς.

Κατάφερα να της ξεκλέψω λίγο χρόνο και συναντηθήκαμε σε μια πτέρυγα του 18ΑΝΩ  στους Αμπελόκηπους, ενώ είχε μόλις τελειώσει μια ομαδική θεραπεία. Ομολογώ ότι το βιβλίο της το διάβασα σε μια μέρα. Μια αεικίνητη παρουσία και βλέμμα που κοιτάζει απευθείας στα μάτια, απαντούσε από την πρώτη κιόλας ερώτηση με μια απόλυτα φυσική ροή λόγου. Σχεδόν καθηλωτική. Δεν θυμάμαι να έχω φορτιστεί ξανά τόσο έντονα μέσα από μια μόλις 35λεπτη συζήτηση.  Αυτό που διακρίνει και ίσως ξεχωρίζει τη συγκεκριμένη γυναίκα από τις συνομήλικες συναδέλφους της-πέρα από το αδιαμφισβήτητο έργο-είναι το πάθος. Το πάθος για αυτό που κάνει, η απόλυτη δοτικότητα σε έναν σκοπό και η κοινωνική της δράση.

Έναυσμα για το βιβλίο υπήρξε η υγειονομική διάταξη Λοβέρδου το 2012 που οδήγησε στη διαπόμπευση οροθετικών γυναικών. Κεντρικό σας θέμα είναι το αίσθημα της ντροπής και πως επιδρά αυτό στον ανθρώπινο ψυχισμό. Πως είναι να το βιώνει αυτό, όμως, μια γυναίκα που νιώθει ήδη ταπεινωμένη;

Πρώτα απ’ όλα το αίσθημα της ντροπής είναι ένα κοινωνικό συναίσθημα. Υπάρχει τόσο στις γυναίκες όσο και στους άντρες, αλλά στις γυναίκες είναι πιο έντονο, λόγω της κοινωνικής τους θέσης. Η γυναίκα από την ώρα που γεννιέται ακούει ότι είναι γυναίκα άρα είναι κατώτερη, άρα πρέπει να ντρέπεται. Για το σώμα της, για τη σεξουαλικότητά της, για όλα. Η ντροπή επομένως αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία και συσσωρεύεται στον ψυχισμό της. Στη συνέχεια, τραυματικά βιώματα που συμβαίνουν, την κάνουν να αισθάνεται πιο έντονα τη ντροπή. Πολλές φορές προσπαθεί να καλύψει αυτό το αίσθημα με διάφορους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι και τα ναρκωτικά. Που ναρκώνουν αυτό το αίσθημα. Το αίσθημα της ντροπής είναι βουβό, δε μιλιέται. Είναι πάρα πολύ βασανιστικό, είναι δεμένο με πολύ μεγάλη ψυχική οδύνη και από την άλλη κάνει το υποκείμενο να πιστεύει πως έχει απορριφθεί από τους άλλους.

Και η διάταξη Λοβέρδου τι ρόλο έπαιξε;

Η υγιεινομική διάταξη Λοβέρδου είχε ως στόχο γυναίκες που συγκέντρωναν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: τοξικομανείς, οροθετικές εκδιδόμενες και μετανάστριες. Το σχέδιο δεν πέτυχε ακριβώς γιατί ούτε μετανάστριες ήταν όλες (μόνον μία), ούτε εκδιδόμενες. Αυτή η επιχείρηση οργανώθηκε για να εμπνεύσει στον πληθυσμό το  αίσθημα του φόβου. Ήταν στο πλαίσιο μιας γενικότερης στρατηγικής της βιοεξουσίας για να ελέγξει έναν ολόκληρο πληθυσμό. Διότι διοχετεύοντας την πληροφορία ότι αυτές οι γυναίκες (που δείχνουμε το σώμα τους σε άθλια κατάσταση, αποσκελετωμένο, με εμφανή τα σημάδια της αρρώστιας και επιπλέον κακοποιημένο από την Αστυνομία), είναι πηγή μόλυνσης. Μετάδοσης μολυσματικής αρρώστιας. Είναι μίασμα αυτές οι γυναίκες. Επομένως απευθυνόμενη η κυβέρνηση στον οικογενειάρχη του περνάει το μήνυμα: «Αυτός είναι ο φόβος, θα πρέπει να φοβάστε». Αυτό το αίσθημα του φόβου που καλλιέργησε, το έστρεψε μέσα από τη διαπόμπευση, στην πηγή του -σε αυτές τις γυναίκες. Στρέφοντας την οργή του κόσμου μαζί με τον αποτροπιασμό για αυτό το θέαμα, δημιούργησε ένα κλίμα μέσα στο οποίο θα μπορούσε να αναπτυχθεί πάρα πολύ ο ρατσισμός. Νομιμοποιώντας έτσι τελικά αυτή την επιχείρηση και τον εξοστρακισμό αυτού του πληθυσμού, όπως και τη βία που ασκήθηκε πάνω τους. Οι γυναίκες που είχαν υποστεί όλη αυτή την εξευτελιστική βία -δεν ήταν μόνο η σωματική βία, ήταν κυρίως ο εξευτελισμός-  ένιωσαν μια πάρα πολύ μεγάλη ντροπή διότι αισθάνθηκαν ότι τις δείχνουν όλοι με το δάχτυλο και ότι θα πρέπει να κρυφτούν κάπου. Αυτό κάνει η ντροπή. Σε κάνει να μη μιλάς και να θες να εξαφανιστείς από προσώπου γης.

Πως επέδρασε αυτή η κίνηση στον ψυχισμό των γυναικών; 

Κάποιες από αυτές τις γυναίκες έκαναν και απόπειρα αυτοκτονίας. Μία από αυτές είχε και ένα παιδάκι που πήγαινε στο σχολείο του τόπου καταγωγής της μητέρας ζώντας με τη γιαγιά και τον παππού. Όταν δημοσιεύτηκαν τα στοιχεία από το Ίντερνετ και την τηλεόραση και την ίδια μέρα έγινε η ανακοίνωση από το ΚΕΛΠΝΟ (όλη αυτή η επιχείρηση έγινε με τη συνδρομή των γιατρών του ΚΕΛΠΝΟ), οι γιατροί του ΚΕΛΠΝΟ επισκέφθηκαν το σχολείο του παιδιού για να του κάνουν τα τεστ για τον HIV, δημοσιοποιώντας τα στοιχεία της μητέρας και το σκοπό της επίσκεψής τους. Το παιδί σταμάτησε από το σχολείο -ουσιαστικά εκδιώχθηκε με διάφορες δικαιολογίες- και έπειτα από αυτό το γεγονός δήλωσε ότι δεν επιθυμεί καμία επαφή και επικοινωνία με τη μητέρα του. Η μάνα αυτή βούλιαξε στην κατάθλιψη κάνοντας πολλές απόπειρες αυτοκτονίας, με την τελευταία να πετυχαίνει. Στον ψυχισμό αυτής της γυναίκας, είναι βέβαιο, αφού ήταν και τοξικομανής, πως υπήρχαν και άλλα στρώματα ντροπής. Αυτό ήρθε πάνω σε αυτά τα στρώματα για να τα ενεργοποιήσει, δεν προστίθεται απλώς. Κάθε καινούρια ντροπή, κάνει πιο έντονες όλες τις προηγούμενες που φέρνει στην επιφάνεια. Η τοξικομανής γυναίκα πέρα από τα αισθήματα ντροπής που φέρει λόγω των τραυματικών της βιωμάτων, φέρει και τη ντροπή που συνυφαίνεται με τον τρόπο ζωής της τοξικομανίας. Δεν υπάρχει γυναίκα τοξικομανής που να μην ντρέπεται για κείνα τα χρόνια, για πράξεις που έκανε για να εξασφαλίσει τη δόση της. Σε όλα τα παραπάνω προστίθεται και αυτός ο εξευτελισμός.

Η μητρότητα παίζει κάποιο ρόλο στην προσπάθεια απεξάρτησης; Σε αυτές τις περιπτώσεις, υπάρχει ο κίνδυνος αναπαραγωγής ενός φαύλου κύκλου τραυματισμένων ψυχικά παιδιών από τον τρόπο ζωής των μητέρων τους και πώς αυτό μπορεί να σπάσει; 

Σίγουρα παίζει μεγάλο ρόλο η παρουσία του παιδιού για να μπει μια μητέρα στο πρόγραμμα. Βέβαια, υπάρχουν και περιπτώσεις που η μητρότητα προέκυψε χωρίς καν η ίδια η μητέρα να το επιθυμεί, χωρίς καν να το ξέρει και να το ανακαλύπτει στον 6ο ή 7ο μήνα εγκυμοσύνης. Αυτό μπορεί να συμβεί γιατί η ηρωίνη προκαλεί αμηνόρροια και δεδομένου ότι οι γυναίκες αυτές είναι αποσκελετωμένες, είναι πολύ πιθανό να νοσηλευτούν για άσχετο με αυτόν λόγο και εκεί να τους γνωστοποιηθεί η εγκυμοσύνη.

Η παρουσία του παιδιού στη ζωή της τοξικομανούς μητέρας παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Και αυτά τα παιδιά, μολονότι τραυματισμένα, μολονότι πολύ ευάλωτα, αν η μάνα μπει σε πρόγραμμα απεξάρτησης και τα έχει όμως μαζί της (ένα ή περισσότερα) είναι εκπληκτικό το πώς αλλάζει ο ψυχισμός τους και ξεδιπλώνεται η προσωπικότητά τους. Και αυτά τα παιδιά χρειάζονται βοήθεια. Αυτά τα παιδιά μεγαλώνουν με τα σύνεργα της χρήσης σαν παιχνίδια. Στο βαθμό που γίνεται επεξεργασία μέσα στο πρόγραμμα με αυτά τα παιδιά, αποκαλύπτεται ότι έχουν πάρα πολλές δυνατότητες και μεγάλη ευαισθησία. Αν καταφέρουν μέσα από αυτή τη διαδικασία να ηρεμήσουν, να αισθανθούν ότι η ζωή τους έχει νόημα και το παιδί κάνει πράγματα που έχουν ενδιαφέρον, αρχίζει να αναπτύσσεται ο δεσμός με τη μάνα που δεν υπήρχε πριν. Αρχίζει να αισθάνεται ότι ανήκει κάπου. Αφού η μάνα δεν ανήκει πουθενά, δε μπορεί να ανήκει και το παιδί. Αν έρθετε σε εκδήλωση του 18ΑΝΩ και παρατηρήσετε τις μητέρες με τα παιδιά, το θέαμα είναι πραγματικά εκπληκτικό. Αυτά τα παιδάκια, ό,τι μα ό,τι έχουν, το μοιράζονται. Μαθαίνουν στη συλλογικότητα. Μαθαίνουν να αξιοποιούν καλλιτεχνικές δυνατότητες, κυρίως όμως μαθαίνουν να κάνουν πράγματα μαζί με τη μάνα τους. Μαθαίνουν να οικοδομούν μια άλλη σχέση μαζί της. Να πιστέψουν ότι αυτή η γυναίκα που στέκεται στα πόδια της μπροστά τους μπορεί να τα προστατέψει. Μπορούν να αισθάνονται ασφάλεια και εμπιστοσύνη σε αυτή τη μάνα.

Με βάση εργασίες που υπάρχουν στη βιβλιογραφία, όχι μόνο δεν είναι προκαθορισμένο το μέλλον τους ως τοξικομανείς (γιατί αν δεν κάνουν θεραπεία έχουν πράγματι πολλές πιθανότητες να ακολουθήσουν αυτό το δρόμο), αλλά αντιθέτως έχουν αξιοσημείωτα αυξημένες από το μέσο όρο επιδόσεις στα μαθήματα ως μαθητές αλλά και σε όποια ασχολία καταπιαστούν. Στο βαθμό όμως πάντα που η μητέρα μπαίνει σε πρόγραμμα μαζί με το παιδί και δεν το αποχωρίζεται. Είναι διαφορετικά αν το παιδί το κρατήσει ο παππούς ή η γιαγιά. Περιπλέκονται εκεί πάρα πολύ τα πράγματα.

Κάτι που προσωπικά μου προκάλεσε εντύπωση στο βιβλίο, είναι η ντροπή που βίωσαν περιπτώσεις γυναικών για το λόγο ότι υπήρξαν παιδιά κοινωνικά απαξιωμένων ζευγαριών. Είναι τελικά ο κοινωνικός παράγοντας κάτι που πρέπει να λαμβάνει υπόψη του ένα ζευγάρι (ή και ατομικά κάποιος) για τον αντίκτυπο που μπορεί να έχει η επιλογή του στην ψυχολογία των παιδιών τους ή η αγάπη μόνο αρκεί; 

Στο βαθμό που υπάρχει μια σχέση ουσιαστική, μια σχέση επικοινωνίας που η αγάπη εκφράζεται με έναν τρόπο που μπορεί να την αντιληφθεί και να την εισπράξει το παιδί και εξασφαλιστεί η θεραπεία της μάνας με το παιδί, αυτός ο παράγοντας μπορεί να παίξει και θετικό ρόλο. Γενικά, όταν οι γονείς είναι συγκροτημένοι, τα παιδιά δεν παρουσιάζουν ψυχολογικά προβλήματα.

Πιστεύετε ότι η τοξικομανία είναι θέμα ταξικό; Γιατί δεν έχει την ίδια (κοινωνική) απαξία π.χ η ακριβή κοκαΐνη με το σίσα ή την ηρωίνη; 

Τώρα πια η κοκαΐνη δεν είναι το ναρκωτικό των πλουσίων. Τώρα βρίσκεις κοκαϊνη και με 5 ευρώ. Εξαρτάται τι διοχετεύει η αγορά. Έχει μπει στις πιάτσες και πωλείται, πολύ νοθευμένη βέβαια συνήθως, αλλά πωλείται ευρέως και φτηνή. Το πρόβλημα είναι η πολυτοξικομανία. Όλοι παίρνουν από όλα. Ό,τι βρουν μπροστά τους. Και τα πιο επικίνδυνα είναι τα καινούρια συνθετικά ναρκωτικά που είναι πολύ τοξικά. Και τα παιδιά όμως των πλουσίων που έχουν μερίδιο στη δυστυχία της τοξικομανίας, όταν πια μπουν βαθιά στο πρόβλημα, επίσης στιγματίζονται, εξοστρακίζονται και απομονώνονται από την κοινωνία.

Αυτά τα ατελείωτα στρώματα ντροπής που μπορεί να βιώνει κάποιος, εκδηλώνονται και με άλλες πράξεις πέρα από αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές; Και αν ναι, με ποιον τρόπο; 

Η ντροπή είναι ένα συναίσθημα που μπορεί να είναι καταστροφικό, ικανή να οδηγήσει το άτομο σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, μπορεί όμως να γίνει και παράγοντας υπέρβασης των δυσκολιών αυτού του ατόμου. Παραδείγματα που αναφέρονται και στο βιβλίο είναι και αυτά του Σαρτρ, του Καμύ, του Φρόυντ… Στις γυναίκες επίσης μπορεί να αποτελέσει παράγοντα εξέγερσης. Να γίνει κίνητρο ώστε να αλλάξουν τους όρους της ζωής τους κι έτσι να επιτύχουν πολύ σημαντικά πράγματα.

Υποδηλώνουν οι πάσης φύσης εξαρτήσεις ευάλωτες προσωπικότητες σε κάθε περίπτωση; 

Σε όλες τις εξαρτήσεις υπάρχει ένας ευάλωτος ψυχισμός που βιώνει τραυματικά τον τρόπο της ζωής του. Δεν είναι απλά τα γεγονότα. Ειδικά τα νέα παιδιά στην περίοδο της κρίσης τώρα, βιώνουν τραυματικά την ίδια την κρίση. Ζουν μέσα σε ένα διαρκές στρες και αυτό σε κάνει ευάλωτο.

Δεδομένου ότι η κρίση που βιώνουμε είναι και κοινωνική, πιστεύετε πως μπορεί η ταπείνωση που έχει βιώσει κάποιος σε ευαίσθητη ηλικία να οδηγήσει στην ανάγκη οργάνωσης σε μορφώματα όπως η Χ.Α; Διακρίνετε δηλαδή κάποια ψυχοπαθολογία την ιδεολογία των μελών της (πέραν της προφανούς) ή είναι απλά θέμα… φασισμού; όσο «απλό» μπορεί να είναι βέβαια αυτό. 

Δεν είναι καθόλου απλό. Αυτό που συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους που στρέφονται σε μορφώματα όπως η Χ.Α και προέρχονται από χαμηλά κοινωνικά στρώματα, είναι το εξής. Ζούμε σε μια εποχή που η ταυτότητα γενικά των ανθρώπων δεν είναι συγκροτημένη -έχει πολλά κενά, διότι δεν υπάρχουν πρότυπα ταύτισης. Οι γονείς είναι απαξιωμένοι εντελώς. Κοινωνικά πρότυπα επίσης δεν υπάρχουν. Ζούμε όλοι σε ένα κλίμα τρομακτικής ανασφάλειας και αυτό σε κάνει να μην έχεις καμία εμπιστοσύνη ούτε στον εαυτό σου, ούτε στην πραγματικότητα που ζεις. Τα πιο ανασφαλή άτομα, αυτά που νιώθουν υπερβολικά ανεπαρκή, αυτά που απαξιώνουν πάρα πολύ τον εαυτό τους, όταν βρεθούν σε συνθήκες όπου η ανασφάλεια και ο φόβος τους διοχετεύονται σε κάποια κατεύθυνση (π.χ στο μίσος για τους μετανάστες), γίνονται επιρρεπή στο να ταυτιστούν με τον δυνατό αρχηγό μιας τέτοιας οργάνωσης. Με αυτό τον τρόπο αισθάνονται ότι αντλούν δύναμη από αυτή τους την ταύτιση και από τις πρακτικές μίσους εναντίον άλλων. Ο φόβος που αισθάνονται μεταφράζεται σε μίσος σε αυτόν που (πιστεύουν ότι) φταίει για τα δεινά. Ο αρχηγός είναι ο εκφραστής της δύναμης. Ο Χίτλερ για παράδειγμα μέσα από το ναζιστικό τελετουργικό, υπογράμμιζε τη δύναμη του Φύρερ, όπου ταυτιζόμενοι οι υποτελείς σε αυτόν μαζί του, αισθάνονταν ότι έπαιρναν και οι ίδιοι δύναμη. Και επειδή σε αυτούς τους χώρους, ο σκοπός είναι το άτομο να μη σκέφτεται παρά μόνο να βιώνει αυτό το ακατέργαστο, πρωτόγονο συναίσθημα, γίνεται πολύ εύκολα «λεία» κάθε τέτοιου μορφώματος, κάθε τέτοιας οργάνωσης.

Εσείς πιστεύετε στον διαχωρισμό μεταξύ μαλακών και σκληρών ναρκωτικών; 

Σαφώς υπάρχει φαρμακολογική διάκριση. Το ζήτημα των ναρκωτικών όμως δεν είναι ούτε βιολογικό, ούτε φαρμακολογικό ζήτημα.

Είναι κοινωνικό πρόβλημα. Από αυτή την άποψη στη συγκεκριμένη εποχή που η στροφή στα ναρκωτικά εκφράζει τη δυσφορία ιδιαίτερα του νέου ανθρώπου γι αυτή την κοινωνική πραγματικότητα και γι αυτό τον πολιτισμό της παρακμής, το να μιλήσει κανείς με φαρμακολογικούς όρους (αυτό είναι αθώο και το άλλο επικίνδυνο), είναι αποπροσανατολιστικό. Πιστεύω ότι όλη η φιλολογία περί νομιμοποίησης εντάσσεται μέσα στη βιοπολιτική της εξουσίας για να αδρανοποιήσει τα νεανικά στρώματα που νιώθουν την οργή για μια ζωή, για μια πραγματικότητα που τους πνίγει. Παίρνοντας χασίς, δε συμμετέχουν σε αγώνες. Βρίσκονται στο περιθώριο μόνοι με το πρόβλημά τους. Εξατομικεύονται ακόμη περισσότερο, διότι ένα όπλο της κυρίαρχης εξουσίας που χρησιμοποιεί σε μεγάλο βαθμό, είναι η εξατομίκευση. Μόνος με τον εαυτό σου. Και ακριβώς εκεί νιώθεις τις αδυναμίες σου. Με το να στρέφει στην εξάρτηση, εξατομικεύει ακραία-ακόμη περισσότερο. Έτσι χειραγωγεί αυτόν τον πληθυσμό, τον ελέγχει.

Διαφωνώ πάρα πολύ με αυτό το πλαίσιο. Δεν πιστεύω ότι είναι απλά τα πράγματα. Ίσως να είναι οικονομικοί οι λόγοι για χώρες όπως Λατινική Αμερική ή Ουρουγουάη που νομιμοποιήσανε τα «μαλακά» ναρκωτικά, προσπαθώντας πιθανόν να ελέγξει αυτή την αγορά η Κυβέρνηση, όμως θεωρώ ότι σε τέτοιες συνθήκες που χρειάζεται συλλογικός αγώνας, δε μπορείς να μιλάς για τέτοια θέματα εύκολα. Νόμιμα ή παράνομα. Δεν είναι διλήμματα της εποχής. Το δίλημμα της εποχής είναι τι θα κάνουμε. Και το τι θα κάνουμε σημαίνει να βγει κανείς από τον ιδιωτικό του κόσμο, την ατομικότητά του και να λειτουργήσουμε συλλογικά. Συμμετέχοντας σε διαδικασίες που ενισχύουν την ψυχική ανθεκτικότητα. Για να μπορέσουμε να σταθούμε σε αυτή την πραγματικότητα, δεν πρέπει να μείνουμε μόνοι, αδρανείς, απαθείς μέσα από τη δράση μιας ουσίας, αλλά να παλέψουμε για πράγματα που θα κάνουν καλύτερη τη ζωή, που θα δώσουν όραμα. Ο αγώνας δίνει όραμα. Και είναι ακριβώς αυτό που στρέφει τα παιδιά στις ουσίες. Η απουσία οράματος μέσα στην κοινωνία. Πού πάμε, τι κάνουμε, κανείς δεν ξέρει. Από αυτή την άποψη, η εξουσία θέλει να μπαίνουμε σε ψευτοδιλήμματα νόμιμο χασίς ή παράνομη ηρωίνη.

Όμως εγώ θα ‘λεγα και κάτι άλλο πέρα από αυτά τα πολύ βασικά. Με δεδομένη την πολυτοξικομανία της εποχής, τι θα νομιμοποιήσει το Κράτος; Ποια ουσία; Αφού τα παίρνουν όλα. Θα νομιμοποιήσει την ηρωίνη; Θα νομιμοποιήσει και την κοκαΐνη; Και τις νέες ουσίες που κάνουν θραύση; Πέρυσι μόνο, το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα ναρκωτικά είχε πληροφορήσει ότι κυκλοφορούν 350 νέες συνθετικές ουσίες. Ποιές θα νομιμοποιήσει;

Τα «μαλακά» λένε. 

Εγώ κατ’αρχάς δεν είμαι οπαδός της κλιμάκωσης. Το χασίς για παράδειγμα σε εισάγει σε έναν τρόπο λειτουργίας, όπου για να αντέξεις τη ζωή σου ή για να χαλαρώσεις ή για να διασκεδάσεις, πρέπει να απευθυνθείς και σε έναν τρίτο παράγοντα. Την ουσία. Και όχι να αναζητήσεις πηγές ικανοποίησης επιστρατεύοντας τις δυνάμεις σου, τις δυνατότητές σου. Τις δυνατότητες που σου δίνει η συλλογικότητα, η σχέση με τους άλλους, τα κοινά ιδανικά. Έστω και ο θυμός ως κίνητρο για να κάνεις κάτι για να αλλάξει η κατάσταση.

Το βιβλίο της Κατερίνας Μάτσα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα.

Πηγή: popaganda.gr